Lũ lụt là gì? Nguyên nhân và tác hại của lũ lụt ở nước ta

Lũ lụt là gì? Nguyên nhân và tác hại của lũ lụt ở nước ta.
Tìm hiểu lũ lụt là gì, nguyên nhân, tác hại, các loại lũ lụt và biện pháp phòng chống để giảm thiểu thiệt hại thiên tai tại Việt Nam.

Mỗi năm, đặc biệt vào mùa mưa bão, nhiều địa phương phải gánh chịu cảnh nhà cửa ngập sâu, hoa màu bị tàn phá và đời sống người dân bị ảnh hưởng nghiêm trọng. Vậy lũ lụt là gì, vì sao lại xảy ra thường xuyên và cách phòng tránh ra sao? Bài viết dưới đây sẽ giúp bạn hiểu rõ từ khái niệm, nguyên nhân đến hậu quả và giải pháp thực tế.
1Lũ lụt là gì?Lũ lụt là hiện tượng thiên tai xảy ra khi mực nước trên sông, hồ, hoặc vùng đất thấp dâng cao bất thường, tràn bờ và ngập lụt trên diện rộng. Hiện tượng này thường xảy ra do mưa lớn kéo dài vượt quá khả năng tiêu thoát của hệ thống sông ngòi và hạ tầng.
Trong thủy văn, “Lũ” và “Lụt” là hai khái niệm đi liền nhưng có sự khác biệt về bản chất:
“Lũ” là quá trình nước sông hồ dâng nhanh do lượng nước đổ về lớn (thường ở vùng thượng nguồn).
“Lụt” là hậu quả của lũ, là quá trình nước tràn bờ và gây ngập úng trên diện rộng, đặc biệt ở vùng hạ lưu, đồng bằng.
Đặc điểm: Xuất hiện nhanh, đặc biệt là lũ quét ở vùng núi. Có thể ảnh hưởng đến nhiều tỉnh thành, kéo dài nhiều ngày. Sức tàn phá lớn, dòng chảy mạnh và khó dự đoán chính xác cường độ nên rất khó kiểm soát.
2Nguyên nhân gây ra lũ lụt
Lũ lụt là sự kết hợp của các yếu tố tự nhiên và sự can thiệp của con người vào môi trường.
Nguyên nhân tự nhiênMặc dù con người có thể tác động khiến lũ lụt xảy ra nghiêm trọng hơn, nhưng trước hết đây vẫn là hiện tượng xuất phát từ những yếu tố tự nhiên. Dưới đây là các nguyên nhân tự nhiên phổ biến gây ra lũ lụt.
Mưa lớn kéo dài do bão, áp thấp nhiệt đới: Đây là nguyên nhân hàng đầu ở Việt Nam, đặc biệt là tại miền Trung và miền Bắc vào mùa mưa bão.
Mực nước sông dâng cao, dòng chảy bị nghẽn: Sự kết hợp giữa thủy triều cao ở cửa sông và lượng mưa lớn đổ về khiến nước không thể thoát ra biển kịp.
Tuyết tan nhanh ở vùng núi cao (trên thế giới): Mặc dù ít xảy ra ở Việt Nam nhưng là nguyên nhân chính gây lũ ở các khu vực ôn đới, cận cực.
Địa hình thấp, đồng bằng ven sông, ven biển: Các khu vực này có khả năng tiêu thoát nước kém, dễ bị ngập úng khi mưa lớn hoặc triều cường.
Nguyên nhân do con ngườiNếu các yếu tố tự nhiên chỉ góp phần một phần, thì nguyên nhân do con người mới là tác nhân chính khiến tình trạng này trở nên nghiêm trọng hơn.
Phá rừng, làm mất khả năng giữ nước tự nhiên: Rừng, đặc biệt là rừng đầu nguồn, có vai trò như một “bể chứa” tự nhiên. Khi rừng bị chặt phá, nước mưa đổ thẳng xuống, gây lũ nhanh và mạnh hơn.
San lấp hồ ao, xây dựng thiếu quy hoạch đô thị: Việc thu hẹp diện tích hồ, kênh rạch và xây dựng bê tông hóa làm giảm khả năng thấm và tiêu thoát nước tự nhiên của đất.
Lấn chiếm lòng sông, kênh rạch: Việc xây dựng nhà cửa, công trình lấn chiếm đã làm thu hẹp dòng chảy, khiến nước dâng cao hơn và tràn bờ nhanh hơn.
Vỡ đập, xả lũ không đúng thời điểm: Quản lý và vận hành hồ chứa không hợp lý, đặc biệt là việc xả lũ đột ngột, có thể làm gia tăng lũ lụt ở hạ lưu.
3Phân loại lũ lụtTại Việt Nam, có thể phân loại lũ lụt thành các loại hình chính dựa trên đặc điểm hình thành:Loại hình lũ lụt Đặc điểm Vùng thường xảy ra
Lũ sông Do mưa lớn liên tục trên diện rộng, làm mực nước sông dâng từ từ, gây ngập trên vùng đồng bằng hạ lưu. Đồng bằng sông Hồng, Đồng bằng sông Cửu Long
Lũ quét Nước dâng lên và chảy xiết đột ngột trong thời gian ngắn (vài giờ) do mưa cục bộ cường độ lớn. Gây thiệt hại lớn về người. Vùng núi cao, sườn dốc thuộc miền Bắc và miền Trung
Ngập úng đô thị Xảy ra khi mưa to vượt quá khả năng tiêu thoát của hệ thống cống rãnh, gây ngập cục bộ trong khu vực thành phố. Các đô thị lớn như Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh
Triều cường Nước biển dâng cao do ảnh hưởng của bão, áp thấp nhiệt đới hoặc thủy triều thiên văn, gây ngập vùng ven biển, cửa sông. Các tỉnh ven biển, đặc biệt là Đồng bằng sông Cửu Long
4Hậu quả của lũ lụt

Lũ lụt gây ra những thiệt hại nặng nề trên nhiều phương diện:
Thiệt hại về người: Gây tử vong, mất tích do dòng nước cuốn trôi hoặc sạt lở đất.
Thiệt hại về tài sản: Phá hủy nhà cửa, đường sá, cầu cống, công trình thủy lợi, cuốn trôi hoa màu, vật nuôi, tài sản tích lũy của người dân.
Ảnh hưởng kinh tế: Đình trệ sản xuất nông nghiệp, công nghiệp, gián đoạn giao thông, du lịch, làm chậm quá trình phát triển kinh tế khu vực.
Ô nhiễm môi trường và dịch bệnh: Nước lũ cuốn theo rác thải, xác động vật, làm ô nhiễm nguồn nước sạch, phát sinh dịch bệnh truyền nhiễm (tiêu chảy, sốt xuất huyết, đau mắt đỏ).
Tác động xã hội: Gây mất nhà cửa, thiếu lương thực, ảnh hưởng tâm lý và làm xáo trộn cuộc sống của người dân vùng thiên tai.
5Ảnh hưởng của biến đổi khí hậu đến lũ lụtBiến đổi khí hậu (BĐKH) đang làm trầm trọng thêm mức độ và tần suất của lũ lụt.
Trái Đất nóng lên → mưa cực đoan, bão mạnh hơn: Nhiệt độ tăng làm tăng hơi nước trong khí quyển, dẫn đến mưa lớn với cường độ cực đoan hơn trong thời gian ngắn, gây lũ quét và lũ ống mạnh.
Nước biển dâng → ngập mặn, triều cường tăng: Mực nước biển dâng khiến khả năng thoát nước ở cửa sông bị cản trở, làm gia tăng hiện tượng ngập úng đô thị và triều cường.
Tác động đặc biệt ở Việt Nam: Đồng bằng sông Cửu Long đối mặt với nguy cơ ngập lụt do nước biển dâng và triều cường ngày càng sâu rộng. Ở miền Trung, tần suất và cường độ của lũ lụt lịch sử tăng cao, gây lũ chồng lũ, lũ lụt trên diện rộng và kéo dài.
6Biện pháp phòng chống và giảm thiểu thiệt hại do lũ lụtPhòng chống lũ lụt đòi hỏi sự kết hợp giữa các giải pháp công trình, phi công trình và ý thức cộng đồng.
Biện pháp phòng ngừa trước mùa mưa
Trồng rừng đầu nguồn, nạo vét kênh mương: Tăng cường khả năng giữ nước của đất và khả năng tiêu thoát nước của hệ thống thủy lợi.
Quy hoạch dân cư vùng trũng thấp: Di dời hoặc xây dựng nhà ở kiên cố, nâng nền tại các khu vực thường xuyên bị ngập.
Theo dõi bản tin dự báo thời tiết: Thường xuyên cập nhật thông tin cảnh báo lũ lụt từ các cơ quan chức năng để chủ động ứng phó.
Ứng phó khi có lũ lụtSơ tán nhanh đến nơi cao: Di chuyển người già, trẻ em và tài sản lên tầng cao hoặc nơi trú ẩn an toàn theo hướng dẫn của địa phương.
Không đi qua vùng nước chảy xiết: Tuyệt đối không băng qua các khu vực nước ngập sâu hoặc chảy mạnh, tránh bị cuốn trôi.
Chuẩn bị lương thực, pin, đèn, thuốc men: Đảm bảo có đủ nhu yếu phẩm và thiết bị liên lạc, cấp cứu trong ít nhất 3-5 ngày.
Khắc phục sau lũ
Dọn vệ sinh môi trường, xử lý nguồn nước: Phát quang bụi rậm, thu dọn rác thải, khử trùng nguồn nước sinh hoạt để phòng tránh dịch bệnh.
Phòng chống dịch bệnh hậu lũ: Tiêm phòng, phun thuốc khử trùng, chú trọng vệ sinh cá nhân và ăn uống an toàn.
Hỗ trợ tái định cư, khôi phục sản xuất: Chính quyền và các tổ chức cần hỗ trợ người dân sửa chữa nhà cửa, cung cấp giống cây trồng, vật nuôi để nhanh chóng ổn định cuộc sống.
7Một số trận lũ lụt lớn ở Việt Nam

Việt Nam đã trải qua nhiều trận lũ lụt lịch sử, để lại bài học đắt giá về công tác phòng chống thiên tai:
Lũ lịch sử năm 1999 (Miền Trung): Trận lũ có cường độ lớn nhất thế kỷ tại miền Trung, đặc biệt là Thừa Thiên Huế, với lượng mưa kỷ lục, gây thiệt hại nghiêm trọng.
Lũ lụt miền Bắc năm 2008: Gây thiệt hại lớn tại các tỉnh miền núi phía Bắc do mưa lớn và lũ quét, cho thấy sự mong manh của hạ tầng ở vùng đồi núi.
Lũ tại Quảng Bình – Nghệ An – Hà Tĩnh 2020: Hiện tượng lũ chồng lũ kéo dài, gây ngập sâu và kéo dài, đặt ra vấn đề về quy hoạch hồ chứa và khả năng ứng phó kéo dài của cộng đồng.
Cần phải có sự phối hợp đồng bộ giữa chính quyền, các tổ chức và người dân, đầu tư vào hệ thống dự báo sớm, tăng cường khả năng chống chịu của hạ tầng và nâng cao nhận thức cộng đồng về rủi ro thiên tai.
Lũ lụt không chỉ là câu chuyện của thiên nhiên mà còn là lời nhắc nhở về mối quan hệ giữa con người và môi trường. Hiểu rõ lũ lụt là gì, nguyên nhân và tác hại sẽ giúp chúng ta chủ động hơn trong công tác phòng chống. Mỗi hành động nhỏ như trồng cây, bảo vệ rừng hay không xả rác xuống sông đều góp phần giảm thiểu thảm họa lũ lụt trong tương lai.